Rameh, një qytet palestinez i rrethuar nga ullishte, prej kohësh ka një reputacion për prodhimin e vajit të ullirit veçanërisht të mirë.
Vaji i ullirit i Rameh ka reputacionin si më i miri në vend, madje edhe më gjerë në rajon, dhe është pjesë e identitetit të fshatit. I freskët prej shtypjes në mënyrë artizanale, si ar i lëngshëm i shndritshëm, aroma e tij të kujton barërat e egra dhe gjethet e luleradhiqes që rriten rreth pemëve të ullirit. Njerëzit e përshkruajnë atë si të pjekur dhe të lëmuar.
Ndërsa Spanja jugore dhe Italia juglindore tani janë rajonet më të mëdha komerciale të prodhimit të vajit të ullirit në botë, dëshmitë sugjerojnë se toka përreth Detit të Galilesë-ku Rameh shtrihet në shpatet e malit Haidar-dikur ishte rajoni më i rëndësishëm i ullirit në botë. Hulumtimet e fundit tregojnë se ishte edhe vendi i kultivimit më të hershëm të ullirit, që daton në 5000 vite para Krishtit.
Sot, rreth 2,000 hektarë pemë ulliri shekullore rrethojnë Rameh në çdo drejtim-një det i gjelbër, shushurimat e gjetheve të ngjashme me dallgët. Në artikujt e gazetave, librat dhe madje edhe poezitë, ullinjtë përshkruhen si “më të mirët që keni parë ndonjëherë”, dhe vetë fshati si “mbretëresha e vajit palestinez”.
Siç tha Mazen Ali, duke iu referuar një proverbi arab: “Një majmun, në sytë e nënës së tij, është një gazelë”. Z. Ali, 60 vjeç, është bashkëthemelues i një grupi jofitimprurës i dedikuar për të ruajtur pemët e ullirit të rajonit. Megjithëse ai është nga fshati fqinj Deir Hanna, ai pranoi se vaji i Rameh është i jashtëzakonshëm.
Pra, çfarë e bën këtë vaj kaq të mirë, madje edhe superior? Shpjegimet janë të shumta.
Një pemë ulliri mjaft e re në Rameh. Disa nga pemët atje thuhet se janë mijëra vjeçare. Danielle Amy për The New York Times
Ka shumë faktorë, tha z. Ali, si miza e frutave të ullirit, një dëmtues që sulmon pemët e ullirit në brendësi të bregut. Miza detyron fshatrat e tjerë të mbledhin ullinjtë e tyre më herët, para se prodhimi të dëmtohet. Por Rameh, për shkak se ndodhet më lart dhe më larg në brendësi, mund të presë më gjatë dhe të lejojë që ullinjtë të piqen në pemë. Kjo bën që vaji të ketë “një hidhërim të këndshëm, por delikat dhe me shije frute”, tha ai.
Musa Khalaf, 82 vjeç, një vlerësues në pension i pasurive të paluajtshme dhe një nga pronarët më të mëdhenj të ullishtave në Rameh, foli për cilësinë e ullinjve Suri që rriten atje, një larmi e lashtë që jep shumë vaj. Ekziston edhe klima e favorshme, toka e pasur me lëndë ushqyese e përpunuar nga bagëtia dhe e pa trajtuar kurrë me pleh, dhe krasitja dhe kujdesi i përpiktë gjatë gjithë vitit.
Ullinjtë mblidhen në pikun e pjekurisë, tha zoti Khalaf, “jo të gjelbër, jo të zi, por me hije dhe njolla të gjelbërta dhe të purpurta-të zeza”. Ata ende i mbledhin ullinjtë me dorë në Rameh. Ullinjtë shtypen menjëherë pas vjeljes, gjë që prodhon vaj me shije më të butë.
Para luftës arabo-izraelite të vitit 1948, ullishtat e Rameh mund të prodhonin deri në 250,000 litra në një vit me rendiment të lartë. Vaji u shit shumë në të gjithë vendin, dhe në Liban dhe Siri gjithashtu. Por prodhimi ka rënë në shtatë dekadat që pasuan.
Nasab Hussein, 34 vjeç, një studiuese dhe autore kulturore dokumenton këtë ndryshim në librin e saj “Rameh: Një histori e patreguar”, botuar në vitin 2020. Ajo shpjegoi se si shpronësimi i tokës nga fermerët palestinezë dhe mbyllja e kufijve me Sirinë dhe Libanin, gjë që çoi në një mungesë të fuqisë punëtore, zvogëloi qëndrueshmërinë ekonomike të kultivimit të ullirit. “Ju me të vërtetë nuk mund ta ndani historinë e ullirit nga ajo politike,” tha ajo.
Njerëzit punonin dhe shkonin në shkollë në Rameh, tha ajo, dhe për të ardhura mbështeteshin në kultivimin e ullirit. Por nga viti 1948 deri në vitin 1966, sundimi ushtarak izraelit kufizoi lëvizjen, duke ndaluar fermerët të hynin në ullishtet e tyre. Pemët u neglizhuan, rendimentet u bënë shumë më të ulëta dhe çmimet ranë. Sot, shumë më pak familje mbështeten në kultivimin e ullirit sesa në të kaluarën, dhe nuk e mban më fshatin ekonomikisht.
Por vaji ende shtypet në mënyrë artizanale, kryesisht për konsum personal, dhe është ende i domosdoshëm – një pjesë e rëndësishme e jetës në fshat, i përdorur si ushqim dhe ilaç. (“Ti e fërkon atë në gjoks nëse kollitesh,” tha Abla Hussein. “Ju i vendosni një pikë të ngrohtë veshit të fëmijës tuaj nëse dhemb. Unë nuk e kuptoj, pse do të përdorni edhe ilaçe?”)
Z. Khalaf dhe gruaja e tij, Safa, dhe fëmijët e tyre vazhdojnë të mirëmbajnë pemishtet e tyre dhe ata kanë filluar të eksplorojnë mënyra për të shitur ullinjtë dhe vajin e tyre jashtë vendit.
“Ne gatuajmë gjithçka në të,” tha zonja Khalaf.
“Vakti më i mirë në botë është një copë bukë e zhytur në vaj ulliri të shtypur dhe të freskët.”
/Marrë me shkurtime nga New York Times/
kumtari.al
