1. Gjate ketij viti u zbulua “lenda e erret” e universit te proteinave.
Kompanite Meta dhe DeepMind kane publikuar database-in e qindra milione molekulave proteinike, shume prej te cilave te panjohura nga shkenca.
Struktura 3D e tyre eshte mundesuar nga inteligjenca artificiale.
Meta ka percaktuar strukturen e 600 milione proteinave: te viruseve, baktereve e mikrobeve te tjera.
DeepMind parashikoi strukturen e 220 milione proteinave te tjera, te rreth 1 milione llojeve: bime, kafshe, kerpudha, baktere.
Kjo arritje madhore do t’i ndihmoje shkencetaret per te kuptuar me mire funksionet jetesore dhe per te prodhuar ilaçe te reja.
2. Me 1 dhjetor 2022, nje grup amerikan kerkuesish njoftoi prodhimin e nje kandidat vaksine kunder HIV-it, e afte per te prodhuar antitrupa neutralizues me fuqi te pranueshme.
Nje vaksine e tille eshte quajtur bnAb dhe do te jete e afte te njohe variantet e ndryshme te virusit HIV dhe do ta mbroje pacientin nga infeksionet.
3. U eksperimentua dhe ka ngjallur shume shprese ilaçi lecanemab – antitrup i monoklonuar, – qe parandalon akumulimin e amiloidit ne tru e pra semundjen e Alzheimer-it.
4. Ne Universitetin e Alabames ne Birmingem, u transplantuan me sukses dy veshka te nje derri te modifikuar gjenetikisht, te nje njeri qe kishte pesuar vdekje cerebrale.
5. U prodhua superkompjuteri me i shpejte ne bote: ne Tennesee, ky superkompjuter mund te kryeje 1.1 kuintilione (10 ne fuqi 18) veprime ne sekonde.
6. Ne nentor, sateliti Gaia, zbuloi nje vrime te zeze ne largesine 1560 vite drite nga Toka.
Astrofizikanet llogarisin se ne galaktiken tone, Rruga e Qumeshtit, te ekzistojne 100 milione vrima te zeza, shumica prej te cilave te padukshme.
7. Ne Universitetin e Yale-it u arrit te mbaheshin ne jete, nje ore pas vdekjes, organe jetike, si truri, zemra, melçia e veshkat.
Fale nje tretesire, e quajtur Organex, e perbere nga aminoacide, vitamina, metabolite dhe 13 substanca te tjera, eshte e mundur ruajtja e organeve edhe pas ndalimit te zemres.
Zbulimi do te ndihmoje shume ne ruajtjen e organeve njerezore, pas vdekjes dhe qe destinohen per transplant.
8. Ne Azine Juglindore, shkencetaret kane gjetur lloje te reja kerminjsh, dy prej te cileve jane me te vegjlit qe njihen deri me sot.
Njeri prej ketyre llojeve, per shkak te diametrit 0.6 mm, u pagezua me emrin Angustopila psammion, pasi emri “psamion” do te thote kokrrizë rëre.
9. Sipas grupit nderqeveritar te eksperteve te ndryshimit te klimes (IPCC), brenda vitit 2100, tre te katertat e njerezimit mund te vuajne nga stresi prej te nxehtit te madh.
10. Pitonet birmaneze, prej dekadash po bejne kerdine me perhapjen e tyre ne Florida te ShBA-ve.
Per shkak te mungeses se grabitqareve natyrore te pitonit.
Kete vit u zbulua se nje armik, gjendet megjithate: rreqebulli i kuq, i cili ushqehet me vezet e pitonit.
11. Ne korrik 2022, per here te pare ne historine e astronomise, patem foto te detajuara te Kozmosit.
Ne saje te teleskopit hapesinor James Webb, nje instrument i stermadh, qe punon me rrezatim infra te kuq dhe qe gjendet 1.4 milione km nga Toka.
Imazhet e galaksive te largeta perfaqesojne pamjet me te thella te universit, thone ekspertet.
12. Kerkuesit qe punojne ne Antarktide, ne fillim te ketij viti, vezhguan shenja shqetesuese ne platformat e medha te akullit ne pjesen perendimore fe kontinentit.
Ato permbajne aq akull, sa per te shkaktuar ngritjen me 3 metra te siperfaqes se oqeaneve.
Fillimisht, çarjet mund te sjellin formimin e mijera ajsbergeve dhe me pas, afrimin e katastrofes.
13. Ne Kamboxha, u zbulua peshku me i madh i ujerave te embla, zbuluar deri me sot: eshte nje raxhë e gjate 4 m dhe me peshe 300 kg.
14. Para 66 milione viteve, kur nje asteroid me gjeresi 10 km goditi Token ne gadishullin Jukatan te Meksikes, jeta ne Toke mori nje drejtim krejt tjeter.
Shkencetaret kane konkluduar se kjo ka ndodhur ne pranveren e hemisferes veriore dhe se, pak minuta pas perplasjes fatale, shkembinjte e formuar nga temperaturat e skajshme, kane fluturuar e kane rene si bresher, me teper se 1600 km nga qendra e kraterit.
15. Ishin gjetur ne maje te Malit Everest e ne fund te oqeaneve, por jo ne trupin njerezor. U arrit edhe ky “sukses”: ne gjakun e njeriut u gjeten nanoplastika, ose pjeseza me permasa me te vogla se nje mikron.
16. Ekológia Daniela Roessler, duke studiuar sjelljet e merimangave kercimtare, ka vene re se, gjate pergjumjes se tyre, ata, here pas here shkundeshin si pas nje endrre. Sjellje qe ngjante me ato te qenve kur enderrojne.
Pas studimit te thelluar, ka konstatuar se merimanga te tilla provojne nje gjendje te ngjashme me gjumin, me levizje te shpejta te syve. Levizje qe te kujtojne ato te njerezve kur shohin endrra.
17. Ne Afrike u gjet fosili me i hershem i nje dinosauri: me emer Mbiresaurus raathi, qe ka jetuar rreth 230 milione vjet me pare, gjate Triasikut.
18. Studiuesit e Universitetit te Stanfordit kane krijuar nga e para mikrobiomen komplekse te zorreve.
Kjo mikrobiome perbehet prej 119 lloje bakteresh.
19. Ne Ekuador u zbuluan tri lloje te reja gjarperinjsh. Te gjinise Atractus.
Biologet zbulues kane ndermend t’i pagezojne me keta emra: Atractus discovery, A. zgap dhe A. michaelsabini.
20. Per here te pare ne bote, ne Universitetin e Bristolit, u krye transfuzioni i gjakut artificial.
21. Me 16 nentor, anija “Artemis 1” u nis per Hene.
22. Svante Paabo mori çmimin “Nobel” te mjekesi-fiziologjise, te vitit 2022, per zbulimin lidhur me gjenomat e hominideve dhe te evolucionit njerezor.
23. Ne mars, nje ekip nderkombetar shkencetaresh, pas dy dekadash nga fillimi i Projektit te Gjenomes njerezore, paraqiti variantin perfundimtar te gjenomes njerezore.
Duke kuptuar me mire ADN-ne, do te persoset farmakogjenomika: do te jete e mundur te prodhohen ilaçe te personalizuara, pra per çdo pacient.
24.Shkencetaret e Universitetit te Florida-s kane kultivuar me sukses bime ne toke henore: te marre nga misionet paraprake.
25. Ne nje shkemb te Australise Juglindore, u zbuluan gjurme te mbetjeve te nje pylli tropikal, me moshe nga 11-16 milione vjet me pare.
Fale ruajtjes cilesore, do te jete e mundur te analizohen ekosistemet e kohes, si kurre ndonjehere me pare.
26. Sonda “Perseverance” e NASA-s vazhdon kerkimin per shenja te jetes primitive ne kraterin “Jezero” te planetit Mars.
Perveç kesaj, ajo ka identifikuar vendet per marrjen dhe sjelljen ne Toke – ne nje mision te ardhshem – te 14 kampioneve te siperfaqes marsiane.
